İLK TÜRK ARAP İLİŞKİLERİ 1. Hz. Osman zamanında Kafkasya'ya yönelen İs­lâm orduları Hazar Türkleri tarafından durdurulmuştur. 2. Maveraünnehir bölgesini alan Emeviler, Orta As­ya'ya girmek istediklerinde Türgişler tarafından engel­lenmiştir. 3. Abbasiler iktidara geçtiklerinde Türgişler yıkılış sü­recine girmişti. Uygurlar ise henüz yeni kurulmuş­tu. Uy­gurlar Çin'e karşı durabilecek güçte değildi. TALAS SAVAŞI (751) Nedenleri: 1. Çin'in, Batı Türkistanda egemenlik kurmak iste­mesi. 2. Çin'e karşı koyacak durumda olmayan Batı Tür­kistan'daki Türklerin Abbasilerin, Horasan Valisi Ebu Müslim'den yardım istemesi. İslâm ordusu Çin ordusunu Talas savaşında yenil­giye uğrattı. Karluk Türkleri bu savaşta Çin'e karşı etkili biçimde sa­vaştı. Sonuçları: 1. Arap-Türk savaşlari son erdi. 2. Çin'in, Orta Asya'daki baskisi bitti. Bu durum, Uy­gurlarin kuvvetlenmesine ve Bati Türkistandaki Türklerin rahatlamasini sagladi. 3. Türkler arasinda Islâmiyet yavaş yavaş yayilmaya başladi. Bu durum Türk ve Islâm tarihinde önemli bir dö­nüm nokta­si olmuştur. 4. Çin'de gerçekleştirilen teknik buluşlardan kâgit, matbaa, pusula, barut gibi buluşlar, Türkler araciligiyla Arap ülkelerinde taninmaya başladi. KARAHANLILAR (840-1212) 1.Karluk Yagma Çiğil adlı Türk toplulukları tarafın­dan kurul­muştur. Bilinen ilk hükümdar Bilge Kül Kadir Han'dır. 2.Satuk Buğrahan zamanında devleti oluşturan topluluklar arasında, İslamiyet benimsenmeye başlamış­tır. Talas Savaşından sonra ortaya çıkan bu durum ne­de­niyle, Karahanlılar ilk müslüman Türk devleti sayılmıştır. 3.Arapça ile karşılaşmalara rağmen, resmi dil ola­rak Türkçeyi kullanmışlardır. Bundan sonraki Türk dev­let­leri Arapça ve Farsçayı resmi dil yapmışlardır. Bu ne­denle Karahanlılar, resmi dili Türkçe olan ilk Türk devleti sa­yılmıştır. 4.Uygur alfabesi ile yazışmışlardır. 5.Türk edebiyat tarihinin iki önemli eseri olan Di­van-ı Lügat-üt Türk ve Kutadgu Bilig bu devlet za­manında yazılmıştır. 6.Devleti oluşturan boylar iç işlerinde serbest oldu­ğundan, devlet konfederatif bir özellik göstermiştir. 7.Gaznelilerle birleşerek Samanoğulları devletine son vermişler ve bu devletin topraklarını paylaşmışlardır. 8.Taht kavgaları nedeniyle devlet ikiye ayrıldı. 9.Doğu Karahanlılar'a Karahitaylar, Batı Karahanlı­lar'a Harzemşahlar son vermiştir. GAZNELİLER (963-1180) 1. Samanoğulları devletinin Gazne şehri valisi Alp­tekin tarafından kurulmuştur. 2. Hükümdar Sebük Tekin zamanında Samanoğul­la­rından ayrılıp tamamen bağımsız olmuşlardır. 3. Gazneli Mahmut zamanında en güçlü dönemle­rini yaşadılar. Bu hükümdar Türk tarihinde ilk kez sul­tan ün­vanını kullanan hükümdar olmuştur. 4. Gazneli Mahmut Batı Hindistan'a düzenlediği se­ferlerle İslamiyeti bu bölgeye tanıtmıştır. 5. Gazneli Mesut zamanında Selçuklularla yaptıkları Dandanakan Savaşını kaybettiler. (1040) Bu savaştan sonra Selçuklu egmenliğine girdiler. 6. İdari ve askeri güç Türklerdi. Türkler nüfus olarak azınlıkta idi. Nüfus olarak Afganlılar ve İranlılar çoğun­lukta idi. 7. Devletin resmi dili arapça ve farsçaydı. 8. Gazne ordusunda merkezi gücü oluşturan Gu­lâmlar denilen askerler devşirme usulüyle yetiştiril­miştir. Bunlar devletten maaş alırlardı. 9. Sanatta İran ve Hint tesirlerinin altında kalmışlar­dır. 10. Büyük Selçuklu devleti yıkılınca Afganlılar isyan ederek bu devlete son vermişlerdir. BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1038-1157) 1. Selçuklu beyleri Oğuzlar Devletinden ayrılarak Samanoğullarına ait olan Cend şehrine yerleşti. Sama­noğulları, Selçuklulara bağlı Oğuzlardan Karahanlı ve Gazne saldırıları karşısında yararlandı. 2. Samanoğulları devleti yıkılınca, Selçuk Bey Mave­raünnehir bölgesinde etkinlik sağladı. 3. Aslan Bey zamanında Selçuklular Horasan'ı al­maya çalıştılar. Buna karşı çıkan Gazneli Mahmut, Aslan beyi tutukladı. Bundan sonra Selçukların başına Tuğrul ve Çağrı kardeşler geçti. 4. Tuğrul Beyin idaresinde Selçuklular gaznelileri Nesa ve Serahs Savaşlarında yenilgiye uğrattı. Daha sonra Nişabur şehrini aldı (1038). Kendi adına hutbe okuttu. Böylece bağımsızlığını ilan etti. 5. Tuğrul bey, Dandanakan Savaşını kazandı (1040) ve Gaznelileri egemenlik altına aldı. Böylece Sel­çuklular im­paratorluğa dönüştüler. 6. Tuğrul bey, ihtiyaçlar üzerine yeni topraklar ka­zanmak amacıyla Doğu Anadolu'ya ve Kafkasya'ya akınlar başlattı. Bu seferler sırasında Bizans ve Gürcü orduları Pasinler Savaşında yenilgiye uğratıldı (1048). Esir deni­len Gürcü kralı barış yapılarak serbest bırakıldı. Pasinler Savaşı ilk Bizans-Selçuklu çatışmasıdır. 7. Tuğrul Bey, giderek bölgede kuvvetlenince Ab­basi halifesi kendisinden yardım istedi. Bunun nedeni Fatimilerin ve Büveyhilerin Abbasi halifesine saldırmala­rı­dır. Tuğrul Bey, Büveyhi Devletine son vererek halifeyi korumasına aldı. Bundan sonra Türkler İslam dünya­sında daha etkin olmaya başladılar. MALAZGİRT SAVAŞI (1071) Alparslan zamanında Anadoluya yapılan seferler sürdü­rüldü. Fatimilerden Suriye'yi almak için Suriye se­ferine başlandı. Ancak Bizans kralı Romen Diyojen Sel­çuklu akınlarını durdurmak için Doğu Anadolu'ya güçlü bir or­duyla sefer düzenledi. Alparslan Suriye sefe­rini ya­rıda kesti. Yapılan Malazgirt Savaşını kazandı (1071). Bundan sonra Selçukluya bağlı komutanlar Anadoluyu yeni bir yurt yapmak için fetihler yaptılar. Bunun sonu­cunda Anadolu'da ilk Türk beylikleri ku­ruldu. Bu beyliklerin baş­lıcaları şunlardır: Saltuklular, Artuku­lar, Danişmentler ve Mengücekler. Devletin en güçlü olduğu dönem Melikşah zama­nıdır. Devletin egemenlik alanı Marmara bölgesinden Orta Asya'ya, Basra Körfezine ve Kafkasya'dan Suriye­'ye kadar genişlemiştir. Melikşahtan sonra devlet zayıf­lamış­tır. Bunun başlıca nedenleri şunlardır: a. Taht kavgaları b. Atabeylerin bağımsız beylikler kurmaları c. Batıni tarikatında olanların isyanları (Bu tarikat Şiiliğin bir kolu idi) d. Abbasi halifelerinin siyasi güç kazanmaya çalış­maları e. Türkmenlerin isyanları. (Türkmenler, önemli gö­revlere atanmadıkları için isyan etmişlerdir.) Sultan Sencer yukarıdaki sorunlara rağmen otoriteyi yeniden sağladı. Devleti yeniden kuvvetlendirdi. Ancak, doğudan gelen Moğol kökenli Karahitaylarla yapılan Kat­van Savaşını kaybettiler (1141). Savaştan sonra Selçuk­lular yıkılış sürecine girdiler. Sultan Sencerin bir Oğuz isyanında esir düşmesi ve ölmesin­den sonra dev­let yı­kılmıştır. Bundan sonra İmparatorluk topraklarında aşağıdaki dev­letler ile atabeylikler ku­ruldu. Horasan Selçukluları, Kırman Selçuklulrı (Güney İran'da), Irak Selçukluları, Anadolu Selçukluları, Zengiler Atabey­liği ve Böriler Atabeyliği, Tuğtekinler Atabeyliği, İl­denizoğullarıdır. Bunların içinde en etkili olanı Ana­dolu Selçukluları ve Musul'daki Zengiler Atabeyliği­dir. BÜYÜK SELÇUKLULARDA YÖNETİM VE KÜLTÜR 1. Devletin bütün işleri Büyük Divan denilen ku­rulda görüşülürdü. Son söz ve karar sultana aitti. 2. İktidara gelmek, belirli esaslara ve seçim usulle­rine bağlanmamıştı. Her şehzade iktidara gelme konu­sunda eşit haklara sahipti. Bu nedenle taht kavgaları ya­şanmıştır. Devlet zarar görmüştür. 3. Melik ünvanı verilen şehzadeler vali olarak atanır­lardı. Yanlarında Atabey denilen tecrübeli devlet adam­ları vardı. Atabeyler şehzadelere yönetimle ilgili bilgi ka­zandırırlardı. Ancak bunlar devletin merkezi otoritesi za­yıflayınca bağımsız beylikler kurmuşlardır. 4. Hukukla ilgili sorunları çözmek için hükümdarın baş­kanlığında Divan-ı Mezalim denilen bir meclis ku­rulmuş­tur. Sivil halk arasındaki davalara kadılar bakmışlardır. Askeri davalara ise Kad-ı Leşker denilen görevliler bak­mıştır. 5. Ordu, Gulâmlar, İkta askerler ve Türkmenler deni­len sınıflara ayrılmıştır. Gulâmlar, küçük yaştaki çocukların temel askerlik eğitimden geçirilmesiyle oluşturulmuştur. (Devşirme usulü) Bunlar devletten maaş alırlardı. İkta askerler toprakların geliriyle yetiştirilirdi. Türkmenler ise sınırlarda görev yapan akıncı birlik­lerdi. 6.Toprakların tümü devletin malı sayılmış ve has, ikta, vakıf ve mülk olmak üzere çeşitlere ayrılmıştı. 7. Resmi dil Farsça idi. Eğitim dili ise Arapçaydı. İslâm dünyasının ilk büyük üniversitesi sayılan Ni­zamiye Medresesi Alparslanın emri ve Vezir Nizamül mülkün çabalarıyla yapılmıştır. Bu dönemde ünlü mate­matikçi Ömer Hayyam ile tasavvuf adamı Ahmet Yesevi yetişmiştir. Ahmet Yesevi Divan-ı Hikmet adlı tasavvuf nitelikli yapıtı yazmış ve Göçebe Oğuz boylarına İslami­yeti tanıtmıştır. YAKIN DOĞUDA VE ASYADA KURULAN DİĞER TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ TULUNOĞULLARI (868-905) 1. Abbasilerin merkezi otoritesinin zayıflaması üze­rine, Tulunoğlu Ahmet bey kendi devletini kurdu. Bu devlet Mısır'da kurulan ilk Türk islâm devletidir. 2. Tarım, bayındırlık, ticaret ve mimari alanda önemli çalışmalar gerçekleştirildi. Bu çalışmalarla Mısır'daki sosyal yaşayışı ve ekonomik yaşayışı ileri sevi­yeye ulaştı. Abbasilerin saldırısıyla Tulunoğlu devleti yıkıl­mış­tır. İHŞİDOĞULLARI (964-969) 1. Abbasilerin Mısır'daki Türk kökenli valilerinden Mehmet Bey tarafından kuruldu. Bu devlet Türklerin Mı­sır'da kurduğu ikinci devlettir 2. Devletin egemenlik alanı Hicaz'ı ve Suriye'yi de kapsamıştır. Bu sırada Tunus'ta kurulan Fatimiler İhşitleri yıkarak, Abbasi devletine son vermeyi amaç­ladı­lar. Fa­timilerin güçlü saldırıları sonucu yıkıldılar. EYYUBİLER (1171-1750) 1. Haçlı saldırısına uğrayan Fatimi devletine, yardım için gönderilen ordunun komutanı olan Selahattin Ey­yubi, Fatimi devletini yıkarak kendi devletini kurmuştur. 2. Selahattin Eyyubi 1. Haçlı Seferinde kurulmuş olan Kudüs Haçlı Krallığını, Hittin savaşında yendi ve bu devleti yıktı. (1187) Bunun üzerine III. Haçlı seferi yapıldı. Selahattin Eyyubi III. Haçlı seferinde Kudüsü ba­şarıyla savundu. 3. Devletin egemenlik alanı Hicaz'ı ve Güneydoğu. Anadolu'yu kapsamıştır. 4. Selahattin Eyyubiden sonra başarılı hükümdarlar iktidarda görülmedi. Devlet iç isyanlar ve haçlı saldırıla­rıyla zayıfladı. Memluklu adı verilen askerlerin isyanları sonucu Eyyubi devleti yıkılmıştır. Eyyubiler devlet ve askerlik alanında Büyük Selçuklu­ları ve Abbasiler'i örnek almışlardır. MEMLUKLAR (Kölemenler) (1250-1517) 1. Eyyubi ordusunda devşirme usulü ile yetiştirilen Memluklu adi verilen askerlerin komutanlarindan Aybey, Eyyubi devletine son vererek Memluklu devletini kurdu. 2. Aybey, Misir'a yönelik olan 7. Haçli Ordusunu Mansura Savaşinda yenilgiye ugratti. 3. Sultan Kutuz zamaninda, Arabistan'i ve Akdeniz kiyilarini almayi amaçlayan Mogol ordularini (Ilhanlilari) Suriye'de Ayncalut savaşinda yenilgiye ugratti (1260). Böylece Misir, Arabistan ve Akdeniz kiyilari Mogol isti­la­sindan korundu. Memluklular Mogol istilasini durduran tek dev­let oldu. 4. Sultan Baybas, Abbasilerin yikilişiyla sona eren Abbasi halifeligini yeniden kurdu. 5. Memluklularin egemenlik alani Hicazi, G.D. Ana­doluyu, ve Çukurova'yi kapsamiştir. 6. Hükümdarlik, hanedanlik anlayaşina göre sürdü­rülmüştür. Buna ragmen çok yetenekli komutanlar da ik­tidara gelebilmiştir. Bu durum çok sayida hükümdar de­gişimine neden oldugu gibi başarili kişilerin de hükümdar olabilmesini saglamiştir. 7. Resmi dil Arapça idi. Buna ragmen sarayda Türkçe kouşulurdu. Bunun nedeni devlet teşkilatinda Türklerin bulunmasidir. Yavuz Sultan Selim Memluklulari Mercidabik (1516) ve Ridaniye (1517) savaşlarinda yenil­giye ugratti ve yikti. HARZEMŞAHLAR (1157-1231) 1. Harzem yöresi, Aral Gölü ile Hazar denizi ara­sında kalan yerdir. Burada yaşayanlara Harzemşahlar denilmiştir. 2. Harzemi yöneten Atsız adlı Türk beyi, Büyük Sel­çukluların zayıflamasından yararlanarak bağımsızlık ha­reketini başattı. 3. Sultan Sencerin Oğuzlara esir düşmesinden sonra Atsız bağımsızlığını ilan etti. 4. Harzemliler zamanında İran'ı, Horasan'ı ve Afga­nistan'ı alarak Cengiz İmparatorluğuna sınır oldular. 5. Harzemliler Cengiz Han'ın gönderdiği dostluk ker­vanını casuslukla suçlayarak imha edince, Moğol-Har­zem savaşlari başladi. Cengiz Han'in başlattigi sa­vaş­larla Harzemliler yikiliş sürecine girdi. 6. Mogol istilasi sonucu Harzem yöneticiler bir kisim halkla birlikte Kafkasya'ya ve Dogu Anadolu'ya çekilmek zorunda kaldi. Anadolu Selçuklu hükümdari I. Alaeddin Keykubat, Harzemlilere Mogollara karşi bir ittifak kurul­masini önerdi. Harzemliler bunu reddede­rek Dogu Ana­dolu'yu almaya çaliştilar. Bu durum Yassi Çemen MOGOL IMPARATORLUGU 1. Cengiz Han tarafindan 1206 yilinda kurulmuştur. Başkent Ötüken bölgesindeki Karakurum şehridir. 2. Cengiz Han, başlattigi saldirilarla Harzemlileri yi­kiliş sürecine soktu. Bunu izleyen dönemde Mogol or­du­lari Ortadogu'daki Müslümanlarin yaşadigi şehirleri yag­maladilar. 3. Mogol Imparatorlugu fetihlerle geniş­lemiştir. Egemenlik alani Çin denizinden başla­yarak Batida Dogu Avrupa'ya kuzeyde Sibirya'ya güneyde Tibet'e ve Kore­'ye kadar genişledi. Mogollar Anadolu'yu ve Irak'i da egemenliklerine aldilar. 4. Mogol imparatorlugu içerisinde Orta Asya'daki Türk topluluklari da yer almiştir. 5. Devletin idari yapilanmasinda Uygur Türkleri etkili çalişmalarda bulunmuştur. 6. Resmi yazişmalarda Uygur alfabesini kullanmiş­lardir. 7. Cengiz Hanin ölümünden sonra Imparatorluk par­çalanmiş ve yeni devletler ortaya çikmiştir. Bu devletler: 1. Çin Mogol Imparatorlugu (Kubilay Hanligi): Mogolistanda kuruldu. 2. Çagatay Hanligi: Bati Türkistan'a ve Afganistan'a egemen oldu. 3. Ilhanli Devleti: Cengiz Hanin torunu Hülagü han tarafindan Iran'da kuruldu. Bu devlet Abbasi devletine son verdi. Kösedag Savaşiyla Anadolu Selçuklu Devle­tini yikiliş sürecine soktu. 4. Altinordu Hanligi: Sibiryadan başlayarak Kara­denizin kuzeyindeki topraklara kadar uzanan cografyaya egemen oldu. Timur'un saldirilariyla parçalandi. Bu dev­letin yikil­ma­siyla Kirim hanligi, Kazan hanligi, Sibirya hanligi, Nogay hanligi ve Tarhan hanligi kurul­muştur. Kirim hanligi Fatih zamaninda Osmanli devle­tine bag­lanmiştir. TIMUR IMPARATORLUGU (1370-1506) 1. Çağatay devletine komutan olarak hizmet veren­Timur, bu devletin Türkistan'da halka baskı yapması üzerine isyan çıkardı. Moğol devletine son vererek kendi devletini kurdu. 2. Devletin egemenlik alanı Batı Türkistan'ı, Afganis­tan'ı, İran'ı, Batı Hindistan'ı ve Anadolu'yu kap­sadı. 3. Timur başlattığı saldırılarla Altınordu devletini yı­kı­lış sürecine soktu ve Ankara savaşıyla Osmanlıyı ege­menliğine aldı. 4. Timur başkent Semerkant'ı bilim kültür merkezi haline getirdi. 5. Timur, Çin'e yapacağı sefere hazırlık sırasında öldü. Timur'dan sonra devlet yıkılmıştır. BABÜR DEVLETİ (1526-1858) 1. Timur'un torunlarından Babür Şah tarafından Ku­zey Hindistan'daki Agra şehrinde kurulmuştur. 2. İlk dönemlerde Hinduizm'e ve Budizm'e inanan in­sanlara hoşgörü ile yaklaşmışlar ve böylece Hintlilere egemenliklerini kabul ettirmişlerdir. 3. Hükümdar Evrengizip İslamiyetin dışındaki din­lere karşı tutucu davrandı ve bu dinlere ait tapınakları yıktırdı. Bunun üzerine iç isyanlar çıktı ve devlet zayıf­ladı. Bu sı­rada Safeviler, Batıda saldırılar başlattılar. 4. Coğrafi keşifleri izleyen süreçte Fransızlar ve İn­gilizler'i Hindistan kıyılarına egemen oldular. 5. İngilizler son Babür hükümdarını esir ederek Ba­bür devletine son verdiler ve Hindistan'ı sömürge yaptı­lar. 6. Dünya sanat tarihinin önemli eserlerinden Taç Mahal, bu devlet zamanında yapılmıştır. KARAKOYUNLU DEVLETİ (1380-1469) 1. İran'daki İlhanlı devletinin zayıflamasından yarar­lanan Van olaylarındaki göçebe Oğuz boyları tarafından kurulmuştur. 2. Akkoyunlular Azerbaycana kadar sınırlarını geniş­lettiler. Bir süre Timur egemenliğinde kaldılar. 3. Akkoyunlular tarafından yıkılmıştır. AKKOYUNLU DEVLETİ (1378-1502) 1. İlhanlı devletinin yıkılmasından sonra Malatya ve Diyarbakır dolaylarında yaşayan Oğuz kökenli aşiretler tarafından kurulmuştur. 2. Halk göçebe topluluklardan oluşmuştur. 3. En etkili oldukları dönem Uzun Hasan zamanıdır. Timur'un Anadolu seferini desteklemişlerdir. 4. Doğu Anadolu'dan Azerbeycan'a kadar uzanan yerlere egemen oldular. 5. İç Anadoludan toprak almak için Karamanlılarla ittifak yaptılar. Ayrıca Osmanlıya karşı Pontus Rum dev­letini desteklediler. Bu olaylar Otlukbeli Savaşına ne­den oldu (1473). Osmanlılar Otlukbeli savaşını kazandı. Bundan sonra devlet iç çatışmalarla yıkıldı. Yerine Sa­fevi devleti ku­ruldu. Sa­vaşina neden oldu. Harzemliler Yassi Çimen Savaşinda yenildi (1230). Bundan sonra Mogollar Harzem yönetici­lerini öldürdü ve Harzemliler tarihten silindi.